ΡΟΗ 24/7:

Χριστουγεννιάτικα έθιμα της Χαλκιδικής και της Ελλάδας

kalanta litras

Το χριστόψωμο, το χριστόξυλο, τα γλυκά, αλλά και τα κάλαντα και το σφάξιμο του χοίρου αποτελούν έθιμα της Χαλκιδικής, που διατηρούνται μέχρι σήμερα - Το "τάισμα της βρύσης", το αναμένο πουρνάρι, οι Μωμόγεροι και τα Ρουγκατσάρια, αναβιώνουν επίσης στην υπόλοιπη Ελλάδα

Η λέξη «Γιορτές» στην Ελλάδα έχει ταυτιστεί με το δεκαπενθήμερο (Δωδεκαήμερο κατά την εκκλησιαστική παράδοση) των Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Θεοφανείων, που συνοδεύεται από διάφορα κατά τόπους έθιμα, παραδοσιακά, αλλά και πιο σύγχρονα. Παραμονή Χριστουγέννων σήμερα και πληθώρα εθίμων έχει να παρουσιάσει η Χαλκιδική, που αποτελούν (ακόμα) κομμάτι μιας παράδοσης πολλών χρόνων. Σαφώς η καθημερινότητα και οι νοοτροπίες του σήμερα διαφέρουν κατά πολύ από τον κάτοικο της Χαλκιδικής που ζούσε πριν μισό αιώνα για παράδειγμα, ωστόσο πολλά είναι τα έθιμα που συνεχίζουν να τηρούνται από τα χαλκιδικιώτικα νοικοκυριά. Το halkidikifocus.gr παρουσιάζει σήμερα κάποια τοπικά έθιμα, αλλά και κάποια που υπάρχουν στην υπόλοιπη Ελλάδα, ξεκινώντας από αυτά της Χαλκιδικής:

Οι ασχολίες της νοικοκυράς

Η καθαριότητα αποτελούσε βασικό στοιχείο για τον εορτασμό των Χριστουγέννων. Από τις προηγούμενες μέρες ξεκινούσαν οι γυναίκες το καθάρισμα και το στρώσιμο του σπιτιού με τα «καλά στρουσίδια». Τα γλυκά και επιτυχία τους αποτελούσαν σημείο αναγνώρισης της καλής νοικοκυράς: Η Χαλκιδικιώτισα έπρεπε να φτιάξει το σαραγλί, το σύμβολο της γλύκας της γιορτής. 
Η Πολυγυρινή νοικοκυρά ζύμωνε τα «σαλιάρια» και τα «φοινίκια», ενώ έπρεπε να σφάξει και την «αρνίθα» (όρνιθα) για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι και να ετοιμάσει το νηστίσιμο δείπνο της Παραμονής: Φασόλια παπούδια.

Το χριστόψωμο

Το χριστόψωμο ή χριστόπιτα ή κλίκ' ή κουλούρα ή μπουγάτσια, αποτελεί ένα ιδιαίτερα διακοσμημένο χριστουγεννιάτικο ψωμί (που σε διάφορες παραλλαγές το φτιάχνουν σε πολλά μέρη της Ελλάδας) και χαρακτηρίζεται από την διακόσμησή του στην επιφάνειά του, αλλά και τους ξυρούς καρπούς που χρησιμοποιούνται στο στόλισμα. Είναι συνήθως σκέτο ψωμί, που ψήνεται σε λαδωμένο ταψί και στην επιφάνειά του οι γυναίκες φτιάχνουν με ζυμάρι, σταφίδες και καρύδι ή αμύγδαλο, διάφορα διακοσμητικά σχέδια, που παριστάνουν σταυρούς, κύκλους, αλλά και λουλούδια. Σε κάποια χωριά χαράσσουν στο χριστόψωμο ένα κεντρικό σταυρό και στο κέντρο του σταυρού τοποθετούν ένα άσπαστο καρύδι, ενώ στις άκριες λιασμένα σύκα, σταφίδες κλπ.
Στην Αρναία τα τελευταία χρόνια το έθιμο του χριστόψωμου έχει πάρει διαστάσεις δημόσιου δρώμενου, καθώς η Πολιτιστική και Επιμορφωτική Εταιρεία Αρναίας, σε συνεργασία με τους επαγγελματίες της περιοχής, μεταφέρουν το έθιμο στην κεντρική πλατεία του χωριού, με τη μικτή χορωδία Αρναίας να ψάλλει τα κάλαντα. 

Τα κάλαντα

Τα κάλαντα ή κόλιεντα ψάλλονταν στη Χαλκιδική την Παραμονή, όπως και σε όλη την Ελλάδα. Τα παιδιά κατά ομάδες, έψαλαν τα τα κάλαντα με την συνοδεία τριγώνων και τυμπάνων. Οι νοικοκυραίοι από τα σπίτια, τα καταστήματα αλλά και τους δρόμους έδιναν στα παιδιά καρύδια, φρούτα, καραμέλες και σπανιότερα χρήματα.

Το «χριστόξυλο»

Στα χωριά της Χαλκιδικής, από τις παραμονές των εορτών ο νοικοκύρης έψαχνε στα χωράφια και επέλεγε το πιο όμορφο, το πιο γερό, το πιο χοντρό ξύλο από πεύκο ή ελιά για να το ανάψει το βράδυ στο τζάκι. Αυτό ήταν το Χριστόξυλο και έπρεπε να καίει στο τζάκι του σπιτιού για όλο το δωδεκαήμερο των εορτών, από τα Χριστούγεννα δηλαδή μέχρι και τα Φώτα καθώς από τη μια θα έδιωχνε τα δαιμόνια που κυκλοφορούν το δωδεκαήμερο και από την άλλη θεωρούσαν - σε συμβολικό επίπεδο - ότι καθώς καίγεται το Χριστόξυλο, ζεσταίνεται ο Χριστός στη φάτνη Του.
Πριν ο νοικοκύρης φέρει το Χριστόξυλο, κάθε νοικοκυρά φρόντιζε να έχει καθαρό το σπίτι και ιδιαίτερα το τζάκι , ώστε να μη μείνει ούτε ίχνος από την παλιά στάχτη. Καθάριζαν ακόμη και την καπνοδόχο, για να μη βρίσκουν "πατήματα" να κατέβουν οι καλικάντζαροι και τα κακά δαιμόνια.
Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, όταν όλη η οικογένεια θα είναι μαζεμένη γύρω από το τζάκι, ο νοικοκύρης του σπιτιού άναβε την καινούρια φωτιά και άρχιζε να καίγεται το Χριστόξυλο. 
Μετά το δωδεκαήμερο η στάχτη των ξύλων αυτών σκορπιζόταν στο σπίτι και τα χωράφια καθώς θεωρούσαν ότι τους προφύλασσε από κάθε κακό.

Το σφάξιμο των γουρουνιών

Στη Χαλκιδική την τρίτη μέρα τον Χριστουγέννων (του Αγίου Στεφάνου) σφάζανε τα γουρούνια έκαναν λουκάνικα που τα έτρωγαν μετά από τα Φώτα. Τα Φώτα περνούσε ο παπάς και τα αγίαζε. Καλούσαν όλο το σόι για να γιορτάσουν μαζί. Εκείνην ήταν και η αγαπημένη μέρα τον παιδιών γιατί έπαιρναν τη φούσκα από το γουρούνι, τη φούσκωναν και έπαιζαν ποδόσφαιρο.

Το «Σήκωμα του Υψώματος»

Στον Πολύγυρο τα Χριστούγεννα (ή στη μνήμη κάποιου ιδιαιτέρως τιμώμενου Αγίου) «σήκωναν Ύψωμα» στα σπίτια που γιόρταζαν.
Μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας πήγαινε ο παπάς στο σπίτι της οικογένειας, η οποία συγκεντρωνόταν στο "καλό" δωμάτιο, αυτό που τελούνταν οι γιορτές της οικογένειας. Επάνω στο τραπέζι η νοικοκυρά είχε φροντίσει να υπάρχουν κεριά, θυμιατό, σταφίδες, ένα ποτήρι κρασί και το πρόσφορο (λειτουργιά). Αφού ο ιερέας έλεγε το τροπάριο της γιορτής, ο νοικοκύρης (ή αυτός που γιόρταζε) σήκωνε ψηλά το πρόσφορο, επαναλαμβάνοντας 3 φορές τη φράση: «μέγα το όνομα της αγίας Τριάδος». Ο ιερέας στη συνέχεια έκοβε το πρόσφορο και το μοίραζε στους παρευρισκόμενους, οι οποίοι το έτρωγαν, αφού το βουτούσαν στο ποτήρι με το κρασί. Κατόπιν όλοι παρακάθονταν σε κοινό τραπέζι για το γεύμα.
Στα σπίτια των κτηνοτρόφων, όταν σήκωναν Ύψωμα την ημέρα των Χριστουγέννων, άνοιγαν και τα "δερμάτια" με το "κατίκι" το οποίο ήταν νοστιμότατο παρασκεύασμα. Μέρος από αυτό αποτελούσε και την αμοιβή του ιερέα που ευλογούσε το Ύψωμα.

Χριστούγεννα η μεγάλη γιορτή της Ελλάδας

Στην ελληνική παράδοση η περίοδος των Χριστουγέννων σηματοδοτούνταν ουσιαστικά 40 μέρες νωρίτερα, με την έναρξη της νηστείας. Τα Χριστούγεννα γιορτάζονται με δεκάδες έθιμα και παραδόσεις σε ολόκληρη τη χώρα. 
Συγκεντρώσαμε μερικά από αυτά και σας τα παρουσιάζουμε.

Το έθιμο του αναμμένου πουρναριού στην Ήπειρο

Στην Ήπειρο έχουν μια ωραία συνήθεια που τη βασίζουν σε μια παλιά παράδοση: Όταν γεννήθηκε ο Χριστός και πήγαν, λέει, οι βοσκοί να προσκυνήσουν, ήτανε νύχτα σκοτεινή. Βρήκαν κάπου ένα ξερό πουρνάρι κι έκοψαν τα κλαδιά του. Πήρε ο καθένας από ένα κλαδί στο χέρι, του έβαλε φωτιά και γέμισε το σκοτεινό βουνό χαρούμενες φωτιές και τριξίματα και κρότους.
Από τότε, στα χωριά της Άρτας, όποιος πάει στο σπίτι του γείτονα, για να πει τα Χρόνια Πολλά, καθώς και όλα τα παντρεμένα παιδιά της οικογένειας που θα πάνε στο πατρικό τους, για να φιλήσουν το χέρι του πατέρα και της μάνας τους, πρέπει να κρατούν ένα κλαρί πουρνάρι, ή ό,τι άλλο δεντρικό που καίει τρίζοντας. Στο δρόμο το ανάβουν και το πηγαίνουν έτσι αναμμένο στο πατρικό τους σπίτι και γεμίζουν χαρούμενες φωτιές και κρότους τα σκοτεινά δρομάκια του χωριού.
Στα Γιάννενα δεν κρατούν το κλαρί πουρναριού αναμμένο στο χέρι τους, αλλά μια χεριά δαφνόφυλλα και πουρναρόφυλλα, που τα πετούν στο τζάκι, μόλις μπούν και καλημερίζουν. Κι όταν τα φύλλα τα ξερά πιάσουν φωτιά κι αρχίσουν να τρίζουν και να πετάνε σπίθες, εύχονται: «Αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς!».
Αυτή είναι η καλύτερη ευχή για κάθε νοικοκύρη: Να προκόβουν τα κοπάδια του, να πληθαίνει η φαμελιά του, να μεγαλώνουν τα κορίτσια και τα παλικάρια του, να του φέρνουν στο σπίτι νύφες και γαμπρούς, να του δώσουν εγγόνια που δε θ' αφήσουν τ' όνομα το πατρικό να σβήσει.

"Tα καρύδια": Παραδοσιακό ομαδικό παιγνίδι που παίζουν τα παιδιά στην Ήπειρο

Την ημέρα των Χριστουγέννων όλα τα παιδιά, κορίτσια και αγόρια, παίζουν "τα καρύδια". Το παιχνίδι είναι ομαδικό και παίζεται ως εξής: Κάποιο παιδί χαράζει με ένα ξυλάκι στο χώμα μια ευθεία γραμμή. 
Πάνω σε αυτή την ευθεία γραμμή κάθε παίκτης βάζει κι από ένα καρύδι στη σειρά. 
Μετά, ο κάθε παίκτης με τη σειρά του και από κάθετη απόσταση ενός με δύο μέτρα από τη γραμμή - σειρά των καρυδιών, σκυφτός, με το μεγαλύτερο και το πιο στρογγυλό καρύδι του, σημαδεύει κάποιο από τη σειρά των καρυδιών.
Όποιο καρύδι πετύχει και το βγάλει έξω από τη γραμμή το κερδίζει και δοκιμάζει ξανά σημαδεύοντας κάποιο άλλο καρύδι. Αν αστοχήσει, συνεχίζει ο επόμενος παίκτης.
Το παιχνίδι συνεχίζεται μέχρι να κερδηθούν όλα τα καρύδια...

Οι τηγανίδες των Χωριών της Έξω Μάνης

Σε όλα τα σπίτια, παραμονές Χριστουγέννων θα έπλαθαν και θα έψηναν τις τηγανίδες, τα μανιάτικα λαλάγγια. Στο σοφρά ή σε κάποιο τραπέζι κοντά στην φωτογονία, η νοικοκυρά και τα κορίτσια έπλαθαν το έτοιμο ζυμάρι σε χοντρό μακαρόνι, τις τηγανίδες, και το δίπλωναν τεχνικά στα τέσσερα. Μετά το έριχναν σ' ένα μεγάλο τηγάνι που ήταν γεμάτο καυτό λάδι πάνω στη φωτιά, για να ψηθεί. Η πρώτη τηγανίδα, μεγάλη και στρογγυλή με σταυρό στη μέση ήταν του Χριστού, η δεύτερη παρόμοια του σπιτιού κλπ. Τις ψημένες τηγανίδες τις έβαζαν μέσα σε μπουρέκια (στρογγυλά μπακιρένια ταψιά) και σε λεκάνες. Όταν στράγγιζαν καλά τις έβαζαν σε κοφίνια και τις κρεμούσαν ψηλά. Η ποσότητα του ζυμαριού που θα γινόταν τηγανίδες ήταν αρκετή και πάντοτε ανάλογη με τα άτομα της φαμελιάς. Η φωτιά για τις τηγανίδες έπρεπε να είναι δυνατή και να έχει διάρκεια. Γι αυτό ο νοικοκύρης είχε σκίσει σκίζες τα χοντρά κούτσουρα. Ήταν η καλλύτερη καύσιμη ύλη για την περίπτωση. 
Τα παιδιά παρακολουθούσαν και όλοι, αν δεν ήταν Τετάρτη ή Παρασκευή, δοκίμαζαν και έκαναν τις κρίσεις τους.

Η σφαγή του γουρουνιού στη Θεσσαλία

Τελετουργικά πραγματοποιούνταν η σφαγή του γουρουνιού σε κάθε οικογένεια. Στα χωριά του κάμπου της Θεσσαλίας το γουρούνι εκτρέφονταν όλο το χρόνο αυτό για το σκοπό. Αναλάμβαναν να το σφάξουν οι άντρες του σπιτιού την παραμονή των Χριστουγέννων. Τα μέλη της οικογένειας αντάλλαζαν μεταξύ τους ευχές. Το χοιρινό κρέας αποτελούσε το κύριο φαγητό στο χριστουγεννιάτικο γεύμα, όπως άλλωστε και σήμερα. Επίσης, έφτιαχναν λουκάνικα από το γουρούνι, τα οποία κρεμούσαν μέχρι να στεγνώσουν, ενώ το λίπος του γουρουνιού το αποθήκευαν σε δοχεία και το χρησιμοποιούσαν στη μαγειρική.

Το τάισμα της βρύσης

Στην Κεντρική Ελλάδα οι κοπέλες, τα χαράματα των Χριστουγέννων (σε κάποιες περιοχές την παραμονή της Πρωτοχρονιάς), πήγαιναν στην πιο κοντινή βρύση "για να κλέψουν το άκραντο νερό". Το λένε άκραντο, δηλαδή αμίλητο, γιατί δε βγάζουν λέξη σ΄ όλη τη διαδρομή. Όταν έφταναν εκεί, "τάιζαν" τη βρύση, με διάφορες λιχουδιές: Βούτυρο, ψωμί, τυρί... Και έλεγαν: «Όπως τρέχει το νερό σ' βρυσούλα μ', έτσ' να τρέχ' και το βιό μ'».
Έπειτα έριχναν στη στάμνα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια, "κλέβαν νερό" και γύριζαν στα σπίτια τους πάλι αμίλητες μέχρι να πιουν όλοι από το άκραντο νερό. Με το ίδιο νερό ράντιζαν και τις τέσσερις γωνίες του σπιτιού, ενώ σκορπούσαν στο σπίτι και τα τρία χαλίκια.

Το έθιμο της ζύμης στην Κρήτη

Σε χωριά της επαρχίας Αμαρίου, στην Κρήτη, τη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων βάζανε λίγη κοινή ζύμη σ' ένα πιάτο και κάποια στιγμή, ενώ "βεγγερίζανε" (ξενυχτούσαν συζητώντας) περιμένοντας, η ζύμη ανέβαινε και γινόταν προζύμι. Τότε, κατά την πίστη των ανθρώπων, ήταν η ώρα που γεννάται ο Χριστός (ο Χριστός γεννάται κι ανασταίνεται κάθε χρόνο, γιατί για την Εκκλησία ο χρόνος έχει τους κυκλικούς συμβολισμούς).

"Οι Μωμόγεροι" της Δράμας

Στα χωριά Πλατανιά και Σιταγροί του Νομού Δράμας συναντάμε το έθιμο των "Μωμόγερων", το οποίο προέρχεται από του Πόντιους πρόσφυγες. Η ονομασία του εθίμου έχει τις ρίζες της στις λέξεις "μίμος" ή "μώμος" και γέρος και συνδέεται με τις μιμητικές κινήσεις των πρωταγωνιστών. Αυτοί, φορώντας τομάρια άγριων ζώων ή ντυμένοι με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά, είχαν τη μορφή γεροντικών προσώπων. Οι "Μωμόγεροι", εμφανίζονται καθ' όλη τη διάρκεια του δωδεκαημέρου των εορτών και, προσδοκώντας τύχη για τη νέα χρονιά, γυρίζουν σε παρέες στους δρόμους των χωριών και τραγουδούν ευχετικούς στίχους. Όταν δύο παρέες συναντηθούν, κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή.
Παραλλαγές του ίδιου εθίμου, συναντώνται σε χωριά της Κοζάνης και της Καστοριάς, με την ονομασία Ραγκουτσάρια.

Τελευταία τροποποίηση στιςΔευτέρα, 24 Δεκεμβρίου 2018 13:10
επιστροφή στην κορυφή